Ангилал: онцлох-ном-сэтгүүл

70 жилийн түүхтэй Монгол Улсын Ууган их сургууль маань МУИС Пресс хэвлэлийн газраа түшиглэн түүхэндээ анх удаа Номын дэлгүүр нээн ажиллуулж эхэлснийг бид өмнө нь мэдээлсэн билээ. Их сургуулиа өөрийн гэр орон лугаа адилтган санаж, түүнээ өөдлөн дэвшихэд сэтгэл, оюун, үнэт цаг хугацаагаа харамгүй зориулж яваа ‘сургууль амьтай’ жирийн нэгэн багшийн санал санаачилга, уйгагүй зүтгэлийн хүчээр боссон томоохон ажил биеллээ олсон нь энэ юм. Монголд НОМЫН СОЁЛЫГ цогцоор хөгжүүлэхэд МУИС Пресс Хэвлэлийн Газар-ын үйл ажиллагааг чиглүүлэн, тууштай авч яваа багш Ж.Бат-Ирээдүйтэй хийсэн ярилцлагыг та бүхэндээ хүргэж байна.

-Та уншигч олонд зориулан өөрийгөө танилцуулаач?

Миний бие МУИС-тай оюутан цагаа оруулбал бараг 30 гаруй жил ажил амьдралын холбоотой явна. Дунд нь Англи, ХБНГУ, Япон зэрэг орны их сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллагуудад монгол хэлний зочин багш, судлаач, профессороор ажилласан он жилүүд бий. Энэ бол явж явж их сургуулийн маань эрдэм буян, эх хэлний маань хишиг буян, ажил мэргэжлийн ач буян гэж бэлгэшээж явдаг. Тийм учраас их сургуулиа сайн сайхан болгохын төлөө өчүүхэн боловч шинэ зүйл санаачлан хийж бүтээх юмсан хэмээн бүтэлтэй, бүтэлгүй ч янз бүрийн зүйл сэтгэж явдаг жирийн нэгэн багш хүн билээ. 2012 онд МУИС-ийн 70 жилийн ойгоор үндэсний их сургууль өөрийн гэсэн хэвлэлийн газартай болох ёстой гэж зүтгүүлсээр байж энэ албыг байгуулсан. Харамсалтай нь үүнийг зөв ойлгох, дэмжихэд бас цаг хэрэгтэй байжээ гэж одоо бодогдож байна. Бас цаг хугацааны хувьд тохиромжгүй үе ч таарчихлаа. Гэхдээ одоо энэ үе нэгэнт ард хоцорч үндсэн ажилдаа ороод байна. Энэ бол МУИС-ийн сурах бичиг зохиох, хэвлүүлэх, борлуулах, хүртээх түгээх ажлыг зохион байгуулах томоохон ажил байна гэж хэлж болох байна.

– МУИС-ийн хэмжээнд хэрэгжүүлэх гэж байгаа ажлынхаа талаар яривал?

Өнгөрсөн 9 сард БСШУЯ-наас МУИС-ийг их сургуулийн сурах бичигтэй болох талаас дэмжихээр тодорхой хэмжээний төсөв буюу 250 шахам сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэхээр шийд гарсан боловч харамсалтай нь эдийн засгийн хямрал, мөнгө санхүүгийн хүрэлцээгүй байдлаас болж биднийг сурах бичгийн асуудлаа зарлаж асуудлаа ярьж цэгцлэх гэсээр байтал буцаагаад татчихсан юм билээ. Гэвч их сургууль өөрийн нөөцөөс төсөвт энэ хэмжээний мөнгө суулгаж Удирдах зөвлөлөөр батлуулснаар бид энэ ажлыг цааш үргэлжлүүлэх боломжтой болсон юм. Ингээд МУИС-ийн Захиргааны зөвлөл асуудлыг нухацтай авч үзээд өөрийн Хэвлэлийн газраараа дамжуулан сурах бичиг зохиох, хэвлэх, борлуулах асуудлыг шийдэх болоод байна. Асуудал шийдэгдтэлээ нэлээд цаг хугацаа авсныг бид бас хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Ер нь бол ийм төсөл хэрэгжүүлэх нь зайлшгүй асуудал болчихоод байсан зүйл л дээ.

– Зайлшгүй гэдгээ тодруулахгүй юу?

Бид 2012 онд МУИС Пресс Хэвлэлийн Газрыг санаачлан байгуулсан. Гэвч 2012 оны 9 сараас эхлэн дарга цэрэг, бүтэц бүрэлдэхүүний өөрчлөлт он дамжин үргэлжилж юун хэвлэл ярихтай манатай баахан манаргав шив дээ. Энэ хугацаанд бид хуруугаа оролдож зүгээр суулгүй их сургуулийн профессор багш нарын дунд “Их сургуулийн сурах бичиг” нээлттэй хэлэлцүүлэг явуулж, их сургуулийн номын сан, бие даах төвд байгаа зарим сурах бичгийн хүрэлцээ болон бусад асуудлаар судалгаа хийсэн юм. Энэ судалгаагаар сурах бичгийн хүрэлцээ бараг ноль, дээрээс нь хэн дуртай нь өөрийнхөөрөө сурах бичиг бичиж хэвлүүлдэг, түүнийгээ өөрөө оюутнуудад тараадаг муугаар хэлбэл шахдаг, тэглээ ч гээд хүрэлцээгүй ийм зүйл байгаа нь ажиглагдсан. Тухайлбал судалгаагаар хамгийн олон оюутан үздэг “Монголын түүх”-ийн ном гэхэд л МУИС-ийн Төв номын санд 10 ширхэг, хамгийн олон оюутантай ЭЗС-ийн оюутны бие даах төвд гэхэд л 3 ширхэг байсан. Ерөнхийдөө их сургуулийн сурах бичиг өөрөө хэвлэх буюу self publishing гэдэг ном хэвлэлийн төрөлд дээр түшиглэж, “удирдлага жолоодлогогүй” сайн дурын асуудал байлаа, одоо ч бараг тэр хэмжээгээр шахуу явж байна.

– МУИС нь Пресс Хэвлэлийн Газартай болсноороо…?

Дэлхийн томоохон их сургуулиуд өөрийн гэсэн Хэвлэлийн газартай байдаг. Би МУИС-ийг Монголын Харвард (тэргүүлэх утгаар нь шүү) гэж боддог. Өнөөдөр Монголд хэвлэлийн газрыг жинхэнэ утгаар нь байгуулсан их сургууль бараг байхгүй гэж хэлж болно. Сүүлийн жилүүдэд харин дууриагаад байгуулж эхлэх хандлага байна. Аливаа их сургуулийн хэвлэлийн газар гэдэг бол номын соёл түгээдэг СОЁЛЫН ТӨВ юм. Манайхан хэвлэлийн газар, хэвлэх үйлдвэр хоёрыг их хутгадаг бөгөөд намайг их сургуулийн хэвлэх үйлдвэрийг хариуцаж байгаа гэж ойлгодог хүн ч олон байдаг юм. Товчхон хэлэхэд миний хариуцаж байгаа Хэвлэлийн газар бол МУИС-д ямар ном хэрэгтэй вэ, ямар ном хэвлэвэл МУИС-д болон нийгэмд ашигтай вэ гэх ном хэвлэлийн бодлогын асуудал хариуцдаг, түүнийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ажилладаг байгууллага юм. Харин хэвлэх үйлдвэр бол тэр ном хэвлэлийг дармаллан хэвлэж гаргадаг хуучин үгээр бол БАРХАН юм. Их сургуулийн бархан одоо хүртэл байгаа, түүнийг Мягмарсүрэн гэж залуу хариуцаад ажиллуулж байгаа. Тийм учраас одоо ирэх хичээлийн жилээс хэрэглэж эхлэх сурах бичгийг бэлэн байлгах ажлыг манай МУИС Пресс хэвлэлийн газар хариуцаж ажлаа эхлүүлээд байна. Ер нь Хэвлэлийн газар заавал өөрийн үйлдвэр машин техниктэй байх албагүй, чухам номын чанар чансаанаас шалтгаалан хамгийн сайн хэвлэх үйлдвэрт л хэвлэгдэх ёстой гэж үздэг.

– Сурах бичиг шалгаруулах явц ямар байдалтай хэрэгжиж байна?

Өнгөрсөн оны 9 дүгээр сард МУИС-ийн Захиралын тушаалаар сурах бичигт тавигдах шаардлагыг зарлан багш нараас бичиж хэвлүүлэх сурах бичигт санал авсан бөгөөд үүнд шинэ болон дахин хэвлэх, орчуулгын гэсэн ангиллаар нийт 44 сурах бичиг ирсэнийг салбар салбараас оролцсон тусгай ажлын хэсэг хянаж үзээд бүгдийг оноогоор дүгнэж байр эзлүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл энд онооны ялгаа л байгаа болохоос биш хэвлэж болно болохгүй гэсэн дүгнэлт хийгээгүй гэсэн үг. Үүнийг МУИС-ийн Захиргаанд танилцуулснаар захиргааны зөвлөлийн шийдвэрээр нийт сурах бичгийн зохиогчтой гэрээ хийхээр батлагдаад байна. Ганц нэг мэргэжлийн суурьд ороогүй хичээлийн сурах бичиг болон зохиогчийн эрхээ дангаараа эзэмшинэ, цаг хугацааны хувьд амжихгүй гэснийг эс тооцвол бүгд өнөөдөр биш юмаа гэхэд хэзээ нэгэн цагт хэвлэгдэх сурах бичиг гэж ажлын хэсгийнхэн болон их сургуулийн захиргаа үзэж байгаа. Одоогийн байдлаар 32 сурах бичгийн зохиогчтой гэрээ хийхээр батлагдаад байна.

– Зохиогчийн эрхийг яаж шийдэж байна вэ?

МУИС-ийн шаардлагад зохиогчийн эрхийг хамтран эзэмших юм уу МУИС дангаараа эзэмших тухай заасан байгаа. Гэвч энэ удаа хэвлэгдэх гэж байгаа ихэнх сурах бичиг зохиогч нар хамтран эзэмших гэдэг дээр тохирч эхлээд байна. Арав орчим сурах бичгийн зохиогч эрхээ дангаараа эзэмшинэ гэсэн учир МУИС зардлаараа хэвлүүлэхээс татгалзсан. Хоёр сурах бичгийн зохиогч цаг хугацааны хувьд үнэхээр энэ жил амжихгүй гэж үнэнээ хэлээд больж байгаа. Гэвч аль аль нь энэ удаа больсон ч дахин хэвлэх боломжгүй гэсэн үг биш дараагийн удаа хэвлүүлэхээр асуудлаа тавьж болно гэсэн үг. Энэ бол нээлттэй байгаа шүү.

– Дахин ийм боломж жил бүр гарна гэсэн үг үү?

Мэдээж их сургуульд оюутныг сургахад профессор багш, сурах бичиг, байшин сав шиг чухал гурван юм байхгүй. Би бол цаашид их сургуулийн жил тутмын төсөвт сурах бичиг хэвлүүлэх зардал суух ёстой гэж үзэж байгаа. Энэ зардал нь өнөөдрийн бидний хэвлэж байгаа сурах бичгээс олсон орлого болон их сургуулийн жилийн төсвийн тодорхой хэсгээс бүрдэх байх гэж төсөөлж байна. МУИС цаашдаа сурах бичгийн сан байгуулж хуримтлал үүсгээд түүгээрээ дараа дараагийн шаардлагатай сурах бичгийг жил бүр хэвлэж байна гэж төлөвлөж байна.

– Зохиогчийн эрхээ хамтран эзэмшихийн ашиг тус юу вэ?

Хэвлэлийн газрын нэг зорилго бол зохиогчийг сайн ном, сурах бичиг бичих боломжоор хангах явдал юм. Монголд сүүлийн 20 жилд номоо өөрөө хэвлүүлэх бизнес хүчтэй хөгжиж байгаа. Манай багш нар ч ихэнх нь ийм замаар номоо хэвлүүлж буй. Ийм нөхцөлд ном бичихээс гадна номоо хэвлүүлэх, дизайн хийх, хэвлэлээс авах, маркетинг хийх, дэлгүүр хоршоонд хүргэх, бидний хувьд бол оюутандаа “хүргэх” борлуулах, тооцоо хийх гээд хийж барагдахгүй “хар ажил” давхцан үргэлжилдэг. Хэвлэлийн газар энэ их дарамт ачаанаас зохиогчийг чөлөөлнө. Та харин сайн ном хэвлүүлэх бичих л ажлаа дангаараа хөөж яавал энэ номоо улам сайн болгох вэ гэж бодох цагтай болж ухаан санаа хүч энергээ ном дээрээ төвлөрүүлнэ гэсэн үг. Энэ бол зохиогчийн өмнөөс бүх ажлыг амжуулдаг чөлөөт зах зээлийн нийгэм дэх дэлхийн хэвлэлийн газруудын үндсэн жишиг юм. Үүнийг л бид МУИС дээр хэрэгжүүлж ажиллах гээд байгаа юм. Үүнийг манай багш нар ч эхнээсээ ойлгож эхэлж байгаад бид баяртай, урамтай байгаа.

– Зохиогчийн роялти өгөх талаар дэлгэрүүлэх үү?

Өнөөгийн манай нийгэмд шинээр бий болсон нэг зүйл бол зохиогчийн эрхийн тухай асуудал юм. Хэвлэлийн газруудын жишгийг аваад үзвэл манай улсад зохиогчийн үнэлгээ маш доод төвшинд байгаа. Ийм цөөхөн хүнтэй жижиг зах зээлтэй оронд оюуны өмчөөр оройд нь гарч цүл пал хийтэл баяжих гэж үгүй. Гэхдээ манай их сургуулийн хувьд маш өөр онцлогтой. Бидэнд маш том зах зээл биднийг тойроод байж байгаа бид харин үүнийгээ зөв тооцож, зөв зохион байгуулж, зөв хөгжүүлж чадваас монголын болон гадаадын зах зээлээс өндөр ашиг хүртэж орлого олж чадна. Хэдий чинээ орлого их олно төдий чинээ роялти буюу зохиогчийн шагнал өндөр байх, байнгын орлоготой байх нь ойлгомжтой. Чухам энэ маркетингийг бид хийх юм. Манай хэвлэлийн газрын роялти бусад хэвлэлийн газрынхнаас хувь илүү байгаа. Эхний удаа бид ном бүрт хүртээх зохиогчийн шагналыг шинэ сурах, дахин хэвлэл, орчуулга гэсэн гурван төрлөөр харьцангуй жаахан ялгаатай өгч байгаа боловч харин роялтийн хувьд бүх хүнд адилхан 10% байгаа юм. Энэ бол манайдаа өнөөдөр хамгийн өндөр хувь.

– МУИС-ийн Хэвлэлийн Газрын талаарх таны төсөөлөл юу вэ?

Бид МУИС-д номын соёлыг цогцоор хөгжүүлэх гэж л үүнийг санаачилсан. Энэ бол хэдэн сурах бичиг хэвлэсэн болоод хаях түр зуурын түргэн түүхий ажил биш, сурах бичиг шалгаруулах, дүгнэх, хэвлэлд бэлтгэх, хэвлүүлэх, борлуулах, борлуулалтын шагналыг хүртээх, зохиогч зөвхөн номынхоо төлөө анхаарах, байнгын орлогтой байх, улам сайн сурах бичиг зохиох итгэл зүтгэл улам улам бадрах, цаана нь сургалт, шинжлэх ухаан хөгжиж байх ийм цогц ойлголт, өвч соёл юм шүү. Би Австралийн, Английн, Америк, Герман, Японы их сургуулиудын номын дэлгүүрт ороод оюутнууд нь улирал эхлэхэд жагсаалтаа бариад ном сурах бичгээ цуглуулж байгааг хараад манай МУИС хэзээ ийм сайхан болно доо гэж атаархан харж зогссон тэр цаг, тэр дүр төрхийг бодит байдал болгон хэзээ нэгэн цагт төрөлх сургуульдаа авчрахын төлөө энэ бүхнийг хийж байгаа. Би МУИС Пресс Хэвлэлийн Газар байгуулснаас хойш хариуцаж ажиллаж байгаагийнхаа хувьд өнөөдрийг хүртэл нэг ч төгрөг авахгүйгээр чин сэтгэлээсээ ажиллаж байгаа. Энийг би хаана ч хэлдэг. Өнөөдөр их сургуульд цалингүй ажилладаг цэвэрлэгч жижүүр ч байхгүй. Энэ бол миний их сургуулиа гэсэн сэтгэл болохоос хийх юмаа олж ядсандаа ингээд хамаг цагаа үрэн үрэн яваа хэрэг биш юм шүү. Тэр листээ бариад сурах бичгээ авч байгаа оюутны цаана тэр сурах бичгийг бичсэн багшийн эрдэм соёл, нэр төр, ёс зүй, үнэ цэнэ, түүнийг хэвлэж хүргэсэн хэвлэх үйлдвэрийн хэвлэлийн соёл, чанар, түүнийг хийж бүтээсэн хамт олны оюуны соёл, бүгд цогцоороо хамт байдаг гэдгийг хэлмээр санагддаг. Энэ соёлыг бий болгох нь манай хэвлэлийн газрын холын бодлого юм аа, үүнийг манай багш нар ойлгоосой, бас дэмжээсэй гэж хүсэх байна.

Ном хэвлэл гэснээс электрон ном, номын сангийн тухай их ярих боллоо?

Яг үнэнээ хэлэхэд электрон номын тухай ярихад жаахан эрт байна. Энэ миний бодол шүү. Цаасан ном нь бараг хүрэлцээгүй байгаа, оюутны ухамсар сэтгэлгээ нэлээд доор байгаа, номтой нөхөрлөж номын амтанд орж уншиж сураагүй, аль болох амарчлах, дөхөмчлөх, магадгүй хялбар хөнгөн аргаар сурах дүгнүүлэх сонирхол ихтэй байгаа нөхцөлд электрон ном арай эртэднэ. Та нар мэдэж байгаа номыг гартаа бариад, нэг сайхан номын санд тайван амгалан унших хичнээн сайхан байдаг билээ, компьютерийн дэлгэцнээс ном унших надад л лав сайхан биш. Энэ дэлхийн хүмүүс чинь тэр сайхан зүйлээс улам улам холдсоор байна. Харин ч эргээд номоо үгүйлж буй бус уу? Бид цаас ч үгүй, царай ч үгүй номын сан ч үгүй, номын дэлгүүр ч үгүй байж электрон номын тухай эртдэх юм биш биз гэж надад бодогддог. Гэхдээ бид ирээдүйд ийм номын сан байгуулахын төлөө, тийм номтой байх ёстой учраас зохиогч нартай электрон файлаар давхар бэлтгэх тухай гэрээнд тод заасан зүйл бий. Аа харин номын санг электронжуулна гэдэг бол өөр асуудал шүү, шинэ номын сан барьж байхдаа бид үүнийг зэрэг хийж бүтээх ёстой нэг ажил бидний өмнө байгаа.

– Саяхан танай хэвлэлийн газар номын дэлгүүр нээлээ?

Бид их сургуулийг ганцхан оюутанд үйлчилдэг газар биш нийгмийн нийт гишүүдэд тэгш үйлчлэх ёстой нэгэн төрлийн “соёлын төв” (сумын улаан булан гээд битгий ойлгочихоосой) гэж ойлгодог. Ялангуяа номын сан, номын дэлгүүр бүр чухал. Номын дэлгүүр бол энэ нийтэд үйлчлэх соёлын нэгэн талбар юм. Өнөөдрийн бидний дэлгүүр өчүүхэн төдий харагдавч ирээдүйд Улаанбаатарчуудыг урин залсан томоохон их дэлгүүр болж хөгжин бэхжинэ гэж өөдрөгөөр төсөөлж байгаа. Их сургууль сайхан номын сантай болно тэнд бидний орой зай байгаа гэж төлөвлөж байгаа. Эцэст нь давтан дүгнэж хэлэхэд ерөөсөө МУИС Пресс Хэвлэлийн Газар бол их сургуульд номын соёлыг хөгжүүлэхийн төлөө бүхий л талаар ажиллах, их сургуулийг эрдмийн сургууль болгоход туслах зорилготой түүний үндсэн нэгж, хамт олны нэгхээн хэсэг юм. Энэ номын соёл зөвхөн бидний хүч хөдөлмөр биш та бидний хамтын хүч, сэтгэлээр бий болох ИХ СУРГУУЛИЙН СОЁЛ юм шүү.

-Их ажлын хажуугаар цаг заваа заран ярилцсан Танд баярлалаа.

-За манай ажлыг түмэнд ойлгуулахын төлөө хичээн ярилцсан танд бас баярлалаа.